Ülkemizde kayıt dışı çalışmada önemli misyon edinen kurumlardan biri SGK olup bu misyonun denetim memurları müfettişler/sosyal güvenlik denetmenleri sahada denetimleri yapar. Denetimde etkin rol oynayan tarafların başında sosyal güvenlik denetmenleri yer alır. Kayıt dışı sigortasız çalışan, sigortalı olup sigorta matrahına girmeyen kazançlar (elden maaş alma), fiili olmayan çalışma, sağlık hizmetlerinden ve geçici iş göremezlikten yararlanmak için sahte sigortalılık kavramlarıyla karşımıza çıkar. Devletin zarar boyutu gelir vergisi ve SGK matrahından doğan kayıplar kamu zararı ciddi anlamda oluşur. Kayıt dışı istihdam gelir dağılımı bozulması, sektörlerde haksız rekabet, kaynakların uygun yatırım alanlarına gitmemesi, toplumsal anlamda ve piyasada yapısal bozulmalara taşır.
SGK denetim verileri nereden aktarılır?
a. Kimlik bildirim formu
b. Banka, diğer kurumlar
c. Yoklama fişleri
ç. Yazılı ihbar ve şikayet
d. Kamu denetim raporları
Sosyal güvenlik denetmenleri tarafından gerçekleştirilen denetim faaliyetleri, ihbar ve şikayetler doğrultusunda yapılabileceği gibi, resen görevlendirilmeler ile de yürütülür. ALO 170 ve (CİMER) hatları üzerinden yapılan ihbarlar veya SGK'ya başvurularak verilen dilekçeler aracılığıyla kayıt dışı istihdam ile ilgili şikâyette bulunur. Şikâyet ve ihbarlara göre yapılan denetimler periyodik olabilir veya denetmenin takdiri ile şikâyetin içeriği doğrultusunda belirli bir zamanda da gerçekleşebilir. Yapılan denetim ve incelemeler sonucunda idari yaptırımlar için düğmeye basılır. Sosyal güvenlik denetmen ve yetkili denetmen yardımcıları, görevlerine istinaden işyerlerinde yapmış oldukları denetimler, almış oldukları sigortalı ifadeleri veya kayıt incelemeleri sonucunda rapor düzenler. İnceleme ve araştırma neticesinde tespit etmiş oldukları usulsüzlüklere göre raporlarında idari para cezası önerir. 5510 sayılı SS ve GSSK “SGK'ca verilecek idarî para cezaları” başlıklı 102. maddesinde, uygulanan idari para cezaları düzenlenir.
Denetimin gözleminden kayıt dışı nedeni: Kayıt dışı istihdamın nedenlerinin başında;
a.) İşsizlik, vergi yükleri, ağır prim oranları ve sosyal güvenlik kültürü (bilinci) yoksunluğu,
b.) İşçi ve işverenin sosyal güvenlik hakkında bilgi düzeyinin yetersizliği, vergi ve prim oranlarının yüksek olması, işsizlik nedeniyle kayıtdışı çalışmaya zorlanması.
Türkiye’deki ekonomik dalgalanmalar, iç ve dış göçler, gelir dağılımının bozulması (enflasyon/hayat pahalılığı), yabancı ve çocuk işçinin yasal düzenlemeye rağmen gözardı edilmesi, sosyal güvenlik sistemindeki aksaklıklar (prim borcu olan teşvik hakları askıda olan firmaların umursamazlığı), plansız kentleşme, enflasyon mücadelede dış etmenlerin tetik etkisi, nüfus artışı (göçmenlerin buna etkisi), teknolojinin etkin kullanılmaması (e-denetim sistemi), denetim (merkezi yoksunluk ve çok başlılık /çalışma hayatı ve denetim müfettişliğine geçilmemesi) yetersiz oluşu gibi nedenler de kayıt dışı istihdamın nedenleri olarak sayılır.
DÜZELTİCİ ÖNLEMLER!
a. Rehberlik çalışmaları
b. Prim ve vergi oranlarında düzenleyici çalışmalar
c. Bağımsız ve merkeze bağlı teftiş kurulu mantığı ile denetim
ç. Denetim personeline tazeleyici ve güncel mevzuata göre eğitimler
d. Çalışma izini süreçleri basit ve anlaşılır olmalı
e. İdari ve ceza uygulamalarında yeni düzenlemeler (uzlaşma kültürü)
f. Sosyal ve Ekonomik buhranlarla ilgili mücadelede yasal düzenlemeler
Sosyal Güvenlik Denetmenleri; meslek anlamında işçi, işveren ve devlet arasında ilişkileri düzenler. Sigortalının hak etmiş olduğu sosyal güvenceyi, işverene rehberlik yapmayı ve devlete idari para cezalarıyla gelir ve kamusal düzen sağlar.
ÖZLÜK DÜZENLEME BEKLER!
Sosyal Güvenlik Denetmenleri Derneği Genel Başkanı Mustafa Şahin'in verdiği bilgilere göre sosyal güvenlik denetmenleri 2023 yılında 101 bin 794 işyeri denetleyerek 20 bin 811 kayıt dışı çalışan, 2 bin 264 de yabancı uyruklu kayıt dışı çalışan tespit etmiştir. Tasarruf tedbirleri kapsamında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na ve SGK'ya sundukları SGK merkez teşkilatına bağlı grup başkanlığı örgütlenmesinin hayata geçmesiyle sosyal güvenlik denetmenlerinin çok daha etkin ve verimli denetimler yapacağını vurgulamıştır. Kayıt dışı istihdam ile mücadelenin etkin yürütülmesini engellenmemesi, mesleki baskılar, özlük haklarının yetersizliği, denetime yapılan müdahaleler ve güvenlik sorunları personelin hem işindeki motivasyon ve dikkatini düşürebilir hem de kayıt dışılıkla mücadelenin verimliliğini azaltabilir. Sosyal güvenlik denetmenlerinin mesleki problemleri ve problemin kaynaklarının tespit edilmesi, kritik bir öneme sahiptir. Sosyal Güvenlik Denetmenleri Derneği Genel Başkanı Mustafa Şahin de yapılan işin riskine ve niteliğine göre diğer kamu denetim elemanlarından daha düşük özlük haklarına sahip olduklarını ve özlük haklarının merkezi denetim elemanları ile eşitlenmesini istediklerini belirtmiştir.
Not: Tuna Çelik yüksek lisans tezi yazımıza kaynak olmuş olup kendisine teşekkür ederiz.
