Osmanlı sahnesinde sosyalist oyunlar – 2 / 2 Hüseyin Cavid Rasizade’nin “Şeyda” Oyunu
“Yurdu sarmış qabalıq, yaltaqlıq / Yükseliş varsa sebeb alçaqlıq”
Yurdu sarmış qabalıq, yaltaqlıq / Yükseliş varsa sebeb alçaqlıq”
Cavid’in, İstanbul’da öğrenci olduğu günlerde yayılan grev dalgasına (1908-1909) tanıklık ettikten sonra, matbaa işçilerinin grevini konu yapan “Şeyda” adlı oyununun künyesinde şöyle yazar: “Facia, 5 perde, 1916’da yazılıp tamamlanmıştır. İlk sahnelenişi 1922.”
İlk olarak; 1917 yılında, Bakü’de, Tâki Nakiof’un sahibi olduğu Açıksöz Elektrik Matbaası tarafından basılan “Şeyda”, temel olarak 10 rol kişisinden kurulu bir oyundur: Matbaa Müdürü Mecid Efendi, onun oğlu Eşref Bey, Şeyda Remzi Bey, Rauf Bey, matbaanın ressamı Maks Müller, Müller’in kızı Roza Hanım, Müller’in eşi Mariya Hanım, başmürettip Mesud Bey ve iki “mağdur”; Kara Musa ve Yusuf…
Oyunun ilk perdesi matbaada, müdürün odasında geçer. Adaletsiz ve her şeyin monoton olduğu hayatın dengesizliklerinden yorulmuş olan Şeyda, matbaada çalışan arkadaşı Rauf Bey’e sıkıntılarından söz ederken, Roza gelir. Roza, matbaa ressamı Maks Müller’in kızıdır ve Şeyda’ya tutkundur. İlk perde bitmeden matbaanın sahibinin oğlu olan Eşref de girer sahneye. Eşref Bey, eğitimini kaliteli okullarda yapmış biridir. Onun da gözü Roza’dadır. Aynı sahnede, yazarın sosyalizmin temel ilkelerini onların üzerinden seyirciye aktardığı “ezilenler”i de görürüz. Kara Musa ve matbaada kullanılan kurşun yüzünden verem olmuş olan Musa’nın kardeşi Yusuf’u! İki kardeş, matbaada çalıştıkları zaman içinde uğradıkları mağduriyete karşın, patron Mecit Efendi tarafından itilmiştir.
Şeyda, borç batağına saplanmış ve bir eli iş kazası sonucu ezildiği için çalışmak istediği halde patron tarafından aşağılanıp, yüzüstü bırakılan Kara Musa’ya ve veremli kardeşi Yusuf’a ne yapmaları gerektiği konusunda fikirlerini söylerken, sosyalizmin sınıf bilinci ve proleterya ile sürekli çekişme halinde olan burjuvazinin acımasız sömürü düzeni hakkında cesur replikler okuruz: (Alıntıları orijinal dilinden yapıyorum. Biraz dikkatle okunduğunda, yazarın her dediği anlaşılmaktadır çünkü.)
“Şeyda - Əcəba, qüsur kimdə?.. Məcid əfəndidə mi? Yoxsa ondan insaf, mərhəmət uman sadədillərdə mi? Bu dünya çəkişib-çarpışmaq dünyasıdır. Təbii, o sizin qanınızı sorub sümürmək istər, fəqət sizdə də himmət olmalı, əldən gəldiyi qədər kəndinizi müdafiə etməlisiniz, yoxsa insaf, mərhəmət xülyaları ilə sürünəcək olsanız, nəticədə, zillət və səfalətdən başqa bir şey bulmazsınız. Bu gün Yusiflə Musanın boğazlandığını görüb də, qoyun sürüsü kimi kənardan seyredirsiniz; halbuki, yarın həpiniz, əvət, həpiniz bu qanlı, bu uçurumlu keçiddən keçməyə məcbur olacaqsınız. Əfsus ki, son nədamət, son fəryad heç bir fayda verməyəcək.
Birinci mürəttib - Nə yapmalı, əfəndim, nə yapmalı? Həpimiz aciz, həpimiz güçsüz...
İkinci mürəttib - Ah, bu istibdad qorxusu ilə keçinmək bəlası olmasaydı!..
Şeyda - Xeyr, əzizim! Məncə, bu bəhanələrin heç bir əhəmiyyəti, heç bir mənası yox. Yer üzünü sarmış olan bütün əmələlər, bütün füqərayi-kasibə həp sizin kimi düşünsələr, bəşəriyyət bir çox əsrlər daha ayaqlar altında əzilməyə məhkum olar. Halbuki bütün cahanı bəsləyən, bütün orduları silahlandıran, bütün sərmayədarları -bütün sahibkarları sərsəmlədən həp bu aciz sandığınız əmələlər, həp o nasırlı əllərdir. Bu gün yer üzünün bütün səadət və fəlakəti yalnız o əllərə baxır. Əmin olunuz ki, o əllər bir gün çalışmaz olursa, bütün bəşəriyyət şaşırır, bütün dünya hərəkətsiz qalır.”
1916 yılında yazılan bu repliği kim okursa okusun; bunu yazan kalemin sosyalizm düşüncesini özümsemiş biri olduğunu düşünür sanırım. Üstüne, oyundaki bütün matbaa çalışanları birlikte bir de marş söylemeye başlarlar ki, sanki Enternasyonal Marşı’nı dinler gibi oluruz:
“Yaş zindanlar yuvamız / Fəlakət aşinamız / Ordular yıxan qurşun / Olmuş bizim qıdamız / Arxadaş, göz aç, aman! / Qalx ölüm uyqusundan! / Zülmə çox əydin boyun / Çox əzildin, qalx, uyan! “
Mecid Efendi, işçileri bilinçlendiren Şeyda’yı işten atar. Tek eli sakat olan Kara Musa’ya da iş veremeyeceğini bildirir. Böylece ilk perdede çatışmanın kahramanlarını tanımış oluruz.
İkinci perde, Şeyda’nın küçük odasında geçer. Oyunun ilk perdesinde göremediğimiz ya da az gördüğümüz rol kişilerini bu perdede tanırız. Örneğin, daha önce Şeyda’ya tutkun olan Roza’nın, artık ona acıdığını ve patronun oğlu Eşref’e yakınlaştığı ya da matbaa çalışanlarının ortaklaşa imzaladığı bir sözleşmeyi (*Yazar, “Talepnâme” sözcüğünü kullanmıştır) Mecid Efendi’ye vereceklerini; eğer patron istediklerini vermez ise greve gideceklerini bu perdede öğreniriz:
“Şeyda - Otur, otur, baxalım nə yapırsınız? İşlər nə yolda?
Məsud - (arxadaşlarına işarətlə). Onu inqilabçılara sormalı...
Birinci mürəttib - (Şeydaya). Məlum ya, siz Məcid əfəndini daha eyi tanıyırsınız. Bu hərif bizə göz verir də, işıq vermir. Birisi xəstə, ya səqət oldumu, əsla umurunda deyil; maaşlar həp əski halda, bir quruş artdığı yox, lakin iş, vəzifə qucaq-qucaq... Həm də gündən-günə üstünə gəlir də, əskilməyir. Artıq bu rəzalət çəkilməz, bu istibdada təhəmmül edilməz.
Şeyda - Pəki, çarə?
Birinci mürəttib - Çarəsi çox qolay... (Kəskin bir ahənglə.) İşdən çəkilmək, haqqımızı tələb etmək, iştə bu qədər! (…)
Məsud- Fəqət bu tələblər son dərəcə ağır və kəskin... mənə qalırsa, azacıq yüngül və mülayim yazılmalıydı.
Birinci mürəttib - Yanılırsan Məsud, çox yanılırsan. Bir kərə düşün ki, biz tələb edəcəyik; boyun büküb yalvarmayacağıq.
Şeyda - Əvət, haqq alınır, verilməz.
Məsud - Lakin o güclü, biz aciz... O halda nə yapa bilərik?
Şeyda - Firaonu qəhr edən Musa bir çobandan başqa bir şey deyildi. Lakin sarsılmaz bir ruhla meydana atıldı. Öylə qəddar, zalım bir imperatora qalib gəldi. Zöhhakı məhv edən Gavə yoxsul, arxasız bir dəmirçi idi. Fəqət atəşli bir qəlblə inqilaba başladı, öylə xunxar, məğrur bir hökmdarın taxtını başına çevirdi. Məcid əfəndi kimdir?”
Oyunun üçüncü perdesi, 1 Mayıs günü, herkesin bir kır kutlaması yaptığı zamanda geçer. Oyunun düğümlerinin atıldığı perdedir bu. Önümüze serilen ilişkilerin karşısında, seyirciyi düşünmeye davet eder oyun yazarı. Şeyda kendisini içkiye vurmuştur. Kara Musa, tek eli sakatlandığı için iş verilmemiş, borçları yüzünden Eşref tarafından zorla evinden çıkarılmış; çocuklarından biri ve kardeşi Yusuf hayatını kaybetmiştir. Şeyda’nın eski sevgilisi Roza ve Eşref, bütün bu olanlara karşın, kır gezisinde keyif içindedirler. Aniden beklenmedik bir şey olur ve hakkı yendiği için intikam almak isteyen Kara Musa, Eşref’i vurmak için silahıyla Eşref ve Roza’nın yoluna dikilir. İki kurşun atar; biri Eşref’in kolunu yaralarken, diğeri Roza’ya isabet eder ve Roza ölür.
“Əşrəf - (para çantasını çıxarıb açar, Musaya doğru bir-iki addım irəliləyərək). Musa! Bu işin sonu xeyirli olmaz. Al, nə qədər para istəyirsən, al! Lakin...
Musa - (zəhrxənd ilə). Xeyr! Xeyr. O paralara bir az sonra nə sənin ehtiyacın olur, nə mənim. Həm də bu gün sizə öylə bir cəza verməliyəm ki, bundan sonra hərkəsə ibrət olsun (qəhramiz) və siz ruhda olan zənginlər, o vicdansız haydutlar, o etibarlı xırsızlar bir daha mənim kimilərin qanını içməsinlər. Bir daha gücsüzləri çeynəyib əzməsinlər, artıq anlasınlar ki, yalnız yaşamaq deyil, yaşatmaq da lazımmış!”
Dördüncü perdede, grev ve sosyalizm teması unutulur ve acıklı , melodrama yakın bir aşk hikâyesi izlemeye başlar seyirci. Bu perde bir Hıristiyan Mezarlığı’nda geçer. Herkes Roza’nın cenazesi için oradadır. Hatta Kara Musa bile! Musa, mezarcının odasında saklanmaktadır. Amacı Mecid Efendi’yi de öldürmektir. Bu tabloda matbaa patronunun da vuralarak öldürüldüğünü görürüz. Musa Eşref’i de öldürecekken, Şeyda araya girer ve Eşref kurtulur. Polisler hepsini karakola götürürken perde biter.
Son perde, sosyalizm temasına son derece aykırı işlenmiştir; çünkü, hayaletler, kara giysili melekler ve derbeder bir sahne kurmuştur oyun yazarı. Ölümsüzlük, aşk uğruna kendinden geçme gibi bireysel temalar öne çıkar. Bütün tablo, sosyalist dünya görüşünün kabul edemeyeceği derin ve boğucu mistik değerler üzerinden sunulur seyirciye.
Rauf, Mesud ve Şeyda dokuz aydır hapistedir. Şeyda, sürekli Roza’nın hayalini görmekte, neredeyse aklını yitirmiş gibi davranmaktadır. Hayali kara giysili bir melek (*Bence Azrail) onu çağırmaktadır. Ama bu çağrı alışılmışın çok uzağındadır. Azrail bile, Şeyda ve Roza’yı birleştirmek istemektedir.
“Qara geyimli mələk - (mənalı bir təbəssümdən sonra). Əvət, mən çox anaları yavrusuz, çox yavruları anasız qoydum. Bir düyün, yas olursa, mənim əlimlə olur. Bir məmləkət padşahsız qalırsa, yenə səbəb mənim. Əvət, bir çoxlarını eşindən ayırdım. Çox aşiqləri sevgilisinə həsrət qoydum. Lakin, lakin sizi ayırmaq deyil, biləks əbədi bir eşqlə, sönməz bir məhəbbətlə qovuşdurmaq istərim.(Bir gül uzatır Şeyda’ya… Gülü Şeydanın burnuna tutaraq). İştə bax, nə müəttər çiçək! Nə gözəl rayihə!
Şeyda - (qoxladıqdan sonra, azacıq arxa tərəfə mail olaraq). Uf... Əvət... (bir daha qoxlar, dərəcə-dərəcə arxaya mail olaraq, sönük və titrək bir səslə). Əvət, çox lətif, çox gözəl... Lakin, lakin (müztərib və bitab.) Roza!.. Roza!..
(Rozaya doğru qollarını açmış olduğu halda, arxası üstə düşər, təslimi-ruh edər. Bu sırada həbsxana saatı bir kilsə çanı kimi vurmağa başlar.)”
Şeyda ölür. Mesud ve Rauf, oyunun özünü hatırlatmak ister gibi, dışarıdan duyulan bir marşa kulak kabartıp, sloganist bir replikle oyunu bitirirler. Yazar bu marşı için “inqilab marşı” deyimini kullanır:
“Rauf- İştə inqilab marşı, inqilab nəğməsi! Of, nəhayət…
Məsud - Əvət, bu da başqa bir xülya, bu da başqa bir röya!”
“Arxadaş! Əl verir bunca zillət,
Bunca qəflət yetər, qalx, oyan!
Qəhr olub getdi zülmü fəlakət,
Artıq fürsət! Gözəl bir zaman...
Çox əzildin yetər, haydı doğrul, ər ol!
Həqq sənindir bu gün, arxadaş! Hazır ol!
Həqq sənin, çünki zəhmət sənin...
Güc sənin, səyü qeyrət sənin...”
Oyun bir şaşırtmaca ile sona erer. Dışarıdan duyulan marş biter bitmez, hapisanenin kapısı hızla açılır ve Kara Musa girer sahneye. Son repliği atarak oyunu bitirir:
“Qara Musa - (şiddətlə qapını açar). Arxadaşlar! Artıq zəncirlər qırıldı, həqq yerini buldu. İştə səadət günəşi parlayır, hürriyyət pərisi gülümsəyir. İştə bu gün məzlumlar üçün şərəfli bir bayram, zalımlar üçün qorxunc bir intiqam günüdür. (Şeyda’ya yaxınlaşır.) Şeyda!.. Şeyda!.. (Qolundan tutub qaldırmaq istər, hərəkətsiz bir halda yanına düşdüyünü görüncə heyrətlə.) Ah, ölmüş... Şeyda... Şeyda... (Deyə acı bir fəryadla qucaqlar)”
“Şeyda”, her ne kadar Bakü’de basılmış olsa da, İstanbul Türkçesi ile yazılmış olması oyunun dosyamıza girmesinin en büyük nedenlerinden biridir. Oyun Rus Devrimi’nin gerçekleştiği 1917 yılında basıldığından mıdır bilmem ama sosyalist görüşü, sınıf bilincini, proleteryanın ve imecenin gücünü doğru tanımlasa da, oyunun genel akışına yerleştirilen fantastik vurgular kafamızı karıştırmaktadır. Bugün katı/tanımcı ve dogmatik bir ideoloji, nereden gelirse gelsin kendine taraftar bulamaz ya (bulmamalı ya!), oyunun yazıldığı dönemi düşündüğümüzde, diğer çalışmalarında Türkçü/Turancı çizginin insanı olduğunu bildiğimiz; ancak; diğer yanıyla da hümanist bir romantik kalemin, öğrenciliği sırasında tanık olduğu ve yüzü sosyalizme dönük bir siyasi hareketlenmeyi, “ölümsüz aşk” temasını da fona yerleştirerek bir oyun yazması hayli ilginçtir. Hüseyin Cavid, “Topal Teymur “(Timur) oyununda, Ziya Gökalp’in Türkçülük görüşünü oyun kişisine söyleten biridir çünkü:
Ziya Gökalp ne der: “Türkleri silinmekten kurtaracak olan ancak “Milliyet” fikridir.” Topal Teymur ne der: “Türk, Türkleştikçe kuvvetlenir!”… (Hüseyin Cavid’in Eserleri; 5. Cilt içinde “Topal Teymur” oyunu, III. Bölüm, Bakü, “Lider Neşriyyat”, 2005, s. 304)
Sizi bilmem ama, böyle düşünen bir yazardan, sosyalizmin ilkelerini savunan bir oyun okumak beni zenginleştirdi. Onu her iki taraftan da izlemek gerektiğini düşündüm. Belki o zaman daha doğru şeyler elde edip, sanata olan tutkumuzu daha da yukarılara taşıyabiliriz.
Bugün milliyetçi cephenin anıtlaştırdığı Hüseyin Cavid’in zaman içinde dönüştüğüne dair notları da gözden kaçırmadığımızda, gerçek sanatsal kazançlara ulaşacağımıza inanıyorum.
Hüseyin Cavid için iki karşıt görüşten, iki alıntı yaparak dosyamızın bu bölümünü kapatalım.
“Cavid, Türk milletini her zaman cömert, vicdanlı, adil olmasını, riyadan, kinden, acizlikten, korkaklık ve bu gibi kötü huylardan uzak olmasını istiyordu: “Zalımları, celladları çiğneyin, hiç korkmayın / Türk milleti, görülmemiş, boyun büksün yalvarsın.” (Melahat Babayeva, Türklerin Acılarını Haykıran Milli Şair: Hüseyin Cavid, 15 Aralık 2013)
“Hüseyin Cavid önceleri havada gezerek yere inmek istemiyordu ise de; imdi aşağılara yakınlaşıyor. Fabrikaları, zavodları (*Ağır endüstri işletmeleri) geziyor ve faaliyetini aşağı tabakalara hizmet ettirmeye çalışıyor. Hüseyin Cavid ıslah oluyor, bizim tarafa geçiyor (…) Büyük bir edip olduğundan biz onu tenkid etmeli, noksanlarını göstermeliyiz ki, kati surette bize yakınlaşsın, öz eliyle bütün köprüleri yaksın, mefkûrece bizim tarafa geçsin.” (Ali Haydar Karayev, Komünist dergisi, 15 Şubat 1929)
3. Bölümün Sonu