“1800 ve 1803 yılları arasında inşa edilen Ayvalık Akademisi, ünlü öğretmenleri ve aydınlanma misyonuyla uluslararası alanda tanınan, kentin simge yapılarından biriydi. Akademi, 1821 Yunan Bağımsızlık Savaşı'nın başlaması ardından Ayvalık halkının göç ettirilmesi ve binanın da yıkılması ile çalışmalarını durdurdu.
Okulun yeniden kurulması için harcanan başarısız birkaç girişimden sonra 1856'da, yeni okul binası, lise düzeyinde eski yapının temelleri üzerinde, bu kez tek katlı olarak inşa edildi. İlk adı Zükur Numune İptidasi olan Ayvalık Cumhuriyet Okulu, 1924 yılında yaşamının savaş yetimlerinin eğitimine adayan Kazım Karabekir tarafından açıldı. Okul, 95 yıla yakın süre eğitim kurumu olarak hizmet verdikten sonra 2021 yılında depreme dayanıksız olduğu gerekçesiyle yıkıldı. 19. yüzyılda nüfusunun hemen hepsi Ortodoks Rumlardan oluşan ve Batı Anadolu’nun İzmir’den sonra en önemli ticaret merkezi olan Ayvalık’ta, Rum cemaati tarafından kurulan Ayvalık Akademisi, aydınlanmacı fikirlerin taşıyıcılığı yaparak sadece Ayvalık Rumları arasında değil tüm Yunan dünyasında iz bırakan bir eğitim kurumu oldu.
MÜBADELEDEN SONRA
1821 yangınında yok olan Akademi 1856'da tekrar inşa edilerek lise olarak işlev gördü. Mübadeleden sonra, Ayvalık'ta erkek ilkokulu (Zükur İptidaisi) ve 1926 itibariyle Cumhuriyet İlkokulu olarak kullanıldı. Ayvalık Cumhuriyet Okulu’nun mezunları arasında arkeolog Ömer Özyiğit, editör Osman Necmi Karaca, yerel tarihçi Cihat Teker’in yanı sıra Cömert, Kürşat, Kantarcı aralarında olmak üzere, bölgenin tanınmış zeytinyağı üreticisi ailelerinin çocukları da yer alıyor. Ayvalık tarihinde önemli bir yer tutan okulun bulunduğu parselde son aylarda gerçekleştirilen koruma kazısıyla temel izleri üzerinden somut olarak belgelenen tarihi yapı 1974-75’ te tamamen yıkılarak yerine betonarme bir okul inşa edilmiş ve burada eğitim görenlerin özlemle andığı neo-klasik tarzda dor sütunlu, revaklı mimarisi anılarda ve fotoğraflarda kalmıştı. Dönemin anlayışı ile inşa edilen betonarme okul ise 2021’ de deprem standartlarına uygun olmadığı için yıkıldı."
2023’te inşaat ruhsatı alınmadan yeni bir betonarme yapı olarak polis merkezi inşaatına başlandığını hatırlatan Aysu, tarihsel mirasa duyarlı kişi ve kurumlar sayesinde bu projenin durdurulduğunu hatırlattı.
KAÇAK İNŞAAT
Ayvalık Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Girişimi Sözcümüz Av. Fulya Çalık Kantekin ve yürütme üyemiz Hasan Cengiz Yazar; 1803 tarihinde inşa edilen Ayvalık Akademi binasına, kalıntılarına, kültür varlığına “kaçak inşaat” ile verilen zarar ile ilgili Ayvalık Cumhuriyet Başsavcılığı’na sorumlu ve yetkililer hakkında suç duyurusunda bulundular.
*“Tarih, kültür, insanlık geçmişine özen gösterip korumak isteyen Ayvalık halkı ve bazı bürokratlar SİT alanı içindeki tescilli yapının yıkılıp yok edilmesine karşı çıkılmasına karşın taşınmaz üzerine Cumhuriyet Polis Merkezi Amirliği Binasına ait proje Balıkesir KVKBK tarafından onaylanmıştır. Ancak bu güne kadar Balıkesir KVKBK tarafından 24.07.2022tarih 4276 sayı ile onaylanan Polis Amirliği binası inşaası kanusunda Ayvalık Belediye Başkanlığına ruhsat başvurusu yapılmamışsa da fiilen yapının temel kazısı çalışmaları sürmektedir. Fiilen devam eden kazı ve inşaat çalışmalarına ilişkin bilgi tabelası da bulunmamaktadır. Kültür varlığını yok eden kaçak inşaatı denetlemek görevi Ayvalık Belediye Başkanlığı’na ait olup ifadan kaçınmaktadır.”
Ayvalık Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Girişimi olarak çok yakından takip edilen yapımı 1803 yılına dayanan “Ayvalık -Kydonia- Akademi” yapılarının Sakarya Mahallesi’nde bulunduğu parsele; ruhsatsız, koruma amaçlı imar planlarına aykırı şekilde ve kültür varlıklarına zarar vererek, üstelik bilgilendirme tabelası dahi olmadan inşa edilmekte olan yeni kamu binasının inşaatı Balıkesir Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Kararı ile durduruldu!
*Ayvalık Koruma Girişimi sözcümüzün çağrısı ile tarihi akademi kalıntılarına beton dökülme işlemi kamuoyuna duyrulmuş, sahaya gidilmiş, taraflara yapılan çalışmaların yanlışlığı, hukuka ve bilime aykırılığı anlatılmış ve akademik görüşler aktarılmış olmasına rağmen inşaata devam edilmiştir.
*Yaşanan bu durum üzerine,
5 Eylül 2023 tarihinde sözcümüz Av. Fulya Çalık Kantekin ve yürütme kurulu üyemiz Hasan Cengiz Yazar tarafından sorumlular hakkında Ayvalık Cumhuriyet Başsavcılığına suç duyurusunda bulunulmuştur.
*Mimarlar Odası Balıkesir Şube Başkanı Betül Dikici’nin de başta Balıkesir Koruma Kurulu ve Balıkesir Müze Müdürlüğü olmak üzere ilgili ve sorumlu tüm idari yapılara yazılı başvuru ve şikayetleri sonucunda yapılan tespitlerle; Balıkesir Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğünün 08.09.2023 tarihli kararı ile sürmekte olan inşaat durdurulmuştur‼
BETON
Bin 800’lü yıllardan kalma Ayvalık Akademisi’nin tarihi kalıntılarının ortaya çıktığı yere beton döküldü. Yapılmak istenen Ayvalık İlçe Polis Merkezi’nin ruhsatı olmadığını belirten bölge halkı tepki gösterdi.
MEVZUATA AYKIRI
Sivil toplum kuruluşu Ayvalık Ayazması Derneği tarafından Ayvalık Kaymakamlığı ve Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi -ICOMOS’a yapılan başvuruda ‘’25 Ağustos 2023 tarihinde Ayvalık Kaymakamlığı himayesinde bir kepçe ile Akademinin ve Cumhuriyet İlkokulunun bulunduğu alana girilmiş, daha sonradan polis istasyonu olacağı öğrenilen bir inşaat çalışması başlatılmıştır. Bu proje ne Ayvalık halkına, ne de UNESCO Dünya Mirası Adaylığı süren UNESCO Alan Başkanlığına anlatılmadan, danışılmadan ve gerekli arkeolojik ön kazı ve araştırmalar yapılmadan yürürlüğe girmiştir.
Tarihi binanın eski sütunları ve kaidesi moloz ile gömülmeye başlanmıştır. Ayvalık Polis Merkezi Amirliği inşaatı projesi mevzuata aykırıdır. Uluslararası eğitim ve kültürel diyalog için önemli bir sembol teşkil eden Akademi binasına yapılan bu müdahale tarih ve kültürel miras bilincinden muaf bir girişim olarak değerlendirilmektedir ve derhal durdurulmalıdır’’ denildi.
GELECEK NESİLLER
Tarihsel miras özelliği olan kültür varlıklarının kuşaklar arasında köprü görevi üstlendiğini belirten Aysu, ‘’Hem somut hem de somut olmayan tarihsel miras özellikleri taşıyan Cumhuriyet Okulu, benzer dönemde Ayvalık mimari mirasına armağan Yorgola Han veya Küçük Han gibi bugün gururla kente hizmet veren yapılardan biriydi. Yapı, ayrıca Sakarya Mahallesi’nin eğitim, kültür ve sanat ağırlıklı mahalle kimliğinin de sembollerindendi.
Gelinen noktada, Cumhuriyet Okulu alanının Kültür Bakanlığı Bölge Koruma Kurulu tarafından korunması gereken 1. derecede taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenmesi bizlere gelecek nesiller adına umut verdi. UNESCO Dünya Mirası listesinde yer alan Ayvalık’ın kuşaklar ve kültürler arasında köprü niteliğindeki yapılarının korunarak bu kültürel geçişliliğin gelecek kuşaklara aktarılmasını bir hemşehrilik görevi olarak değerlendiriyorum’’ dedi.
Ayvalık tarihinde önemli bir yer tutan okulun bulunduğu parselde son aylarda gerçekleştirilen koruma kazısıyla temel izleri üzerinden somut olarak belgeleyebildigimiz tarihi yapı 1974-75’ te tamamen yıkılarak yerine betonarme bir okul inşa edilmiş ve burada eğitim görenlerin özlemle andığı neo-klasik tarzda dor sütunlu, revaklı mimarisi anılarda ve fotoğraflarda kalmıştı. Dönemin anlayışı ile inşa edilen betonarme okul ise 2021’ de deprem standartlarına uygun olmadığı için yıkıldı."
2023’te inşaat ruhsatı alınmadan yeni bir betonarme yapı olarak polis merkezi inşaatına başlandığını hatırlatan Aysu, tarihsel mirasa duyarlı kişi ve kurumlar sayesinde bu projenin durdurulduğunu hatırlattı.
“Kamu otoritesi eliyle oluşturulan niteliksiz yapı stoğuyla bir kentin tarihi yok ediliyor.”'
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü Dekanı Prof. Dr. Neriman Şahin Güçhan, inşaatın yapıldığı parselde eski Ayvalık Akademisi’nin temelleri ile alttan akan dereyi denize bağlayan kemerler olduğuna dikkat çekti. Koruma Kurulu’nun bu tarihi parseldeki temeller ve yapı izlerinin korunması yolunda talebi ve girişimi olup olmadığının araştırılması gerektiğini belirten Güçhan, 2021’de yıkılan Cumhuriyet İlkokulu’nun yerine okul olmayan yeni bir bina yapılmasının alanın işlevsel sürekliliğini yok ettiğine dikkat çekti.
Prof. Dr. Güçhan şöyle devam etti; ‘’Ayvalık’taki tüm tarihi okul yapıları sözde kültürel amaçlı işlev değişiklikleri ile öğrencilerin elinden alınıyor. Oysa bu mekanlar çocukların kent tarihi ile ilişki kurdukları, kültürel mirası deneyimledikleri en önemli ve nitelikli mekanlar. Ayvalık UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne girmek istiyorsa sadece tarihi yapıları ile değil yeni inşa edilen nitelikli mimari örneklerle bunu başarabilir. Bu yapı da maalesef kamu eliyle alınan kötü kararlarla Ayvalık’taki niteliksiz yapı stoğuna ekleniyor. Ayvalık tarihi ve mimari duyarlılığı olmayan karar vericilerin ve bu tür mimari ürünler üreten vasat mimarların estetik anlayışı ve beğenilerine terk edilemeyecek kadar değerli" dedi.
TESADÜFEN
Ayvalık’ta yayımlanan Ayvalık Gazetesi’nin haberine göre, 25 Ağustos haftasında başlatılan inşaatın temel kazısında tarihi 1800’lerin başına uzanan Ayvalık Akademisi’nin eski avlusuna ait olduğu düşünülen sütun kaidesine rastlandı. Tarihi kaidenin inşaat molozları altında kaldığına dikkat çeken çevre örgütleri ve uzmanlar konuyla ilgili uyarılarını 28 Ağustos tarihinde, Ayvalık Kaymakamlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Balıkesir Kuvayı Milliye Müze Müdürlüğü ve Balıkesir Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü’ne dilekçeyle sundu.
Sonuç olarak ; Kültür ve Turizm Bakanlığı Balıkesir Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 27.03.2024 gün ve 27.03.2024-5947 sayılı kararı ile Balıkesir İli Ayvalık İlçesi Sakarya mahallesinde,20*7 ada 2 parseldeki tapunun tapu kaydına “Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlığı” ve 1.Grup yapıdır şerhinin konulması ile;
Taşınmaz da Balıkesir Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 26.12.2023 gün ve 5649 sayılı kararı ile istenen kazı rölövesive bununla birlikte ortaya çıkan kalıntılara yönelik konservasyon projelerinin kuruma iletilmesi karar verildiği bildirilmiştir.
Kaynak: Ayvalık Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Girişimi, https://www.gazeteduvar.com.tr/tarihi-ayvalik-cumhuriyet-okulunun-100-yilina-ozgu-sergi-galeri-1682257?p=4