Genel olarak, elektronik atık, çok sayıda plastik, cam elyafı , metal oksit ve seramik türüne bağlı ve kaplamaya ek olarak, başta Bakır, Alüminyum, Nikel, Kurşun, Kalay, Mangan, Demir olmak üzere metallerin bir karışımından oluşur
Dünya çapında katı atığın büyük bir bölümünü oluşturan elektronik atıklar; halojenli bileşikler şeklinde poliklorlu bifeniller, tetrabromobisfenol A, polibromlu bifenil gibi bitkiler ve insanlar üzerinde olumsuz bir etkiye sahiptir. Elektronik atığın en önemli toksik bileşenlerinden biri de kayıt dışı sektör tarafından yönetilen elektronik atıkların imhası sırasında dikkatli bir şekilde ele alınması gereken Arsenik, Krom, Kadmiyum, Bakır ve Cıva gibi ağır metallerdir. Gelişmekte olan ülkeler sorunu, ayrıca mevcut bertaraf/arıtma teknolojilerini de artırmaktadır. Elektronik atıkların insan sağlığı ve çevre üzerinde doğrudan ve dolaylı etkileri vardır.
ZARARLI METALLER
Genel olarak, elektronik atık, çok sayıda plastik, cam elyafı , metal oksit ve seramik türüne bağlı metallerin bir karışımından oluşur. Örneğin, Katot Tüpü monitörlere sahip eski, işe yaramaz bir kişisel bilgisayar 25 kg ağırlığında,yüzde 43,7 metal, yüzde 17,3 elektronik parça, yüzde 15 cam malzeme ve yüzde 23,3 plastik içermektedir.
Tehlikeli atıklar; toksisite, tutuşabilirlik, aşındırıcılık, karserojenlik gibi doğal kimyasal ve fiziksel özelliklere sahiptir.
Kalay, Kurşun, Kadmiyum: Lehim, Baryum, Stronsiyum, Kurşun: Katot ışını tüpü camları, Kadmiyum, Itriyum, Europyum, Selenyum, Çinko: Floüresan tozları, Cıva: Röleler
YARI İLETKENLER
Bor, Galyum, İndiyum, Arsenik: Bileşik devreler, Galyum, Arsenik, Işık saçan diodlar: Fotovoltaik hücreler, Selenyum, Germenyum: Diyotlar, Selenyum: Fotokopi tamburları, Fosfor: Katot ışınlı tüpler
Organik bileşenler:
Poliklorlu bifeniller: Kondansatörler
Polibromlu bifenil eter: Alev geciktiriciler
Mineral: Yağlar, Yağlayıcılar
PLASTİK KATKILARI
Klor: Polivinil klorür, Kadmiyum, Nikel, Titanyum, Antimon: Pigmentler, Kurşun, Baryum, Kadmiyum, Kalay: Stabilizatörler
Elektronik atıklarda zararlı bileşenler
Piller: Pillerde kurşun, cıva, kadmiyum gibi ağır metaller mevcuttur.
Katot ışınlı tüp: Konik cam içerisinde kurşun mevcuttur ve panel camının iç taraf astarı floüresan kaplıdır
Anahtarlar gibi cıva içeren bileşenler: Cıva termostatlarda (ısı ayarlayıcıları), algılayıcılarda, rölelerde ve anahtarlarda kullanılır(baskılı devre levhaları, ölçüm elemanları ve gaz akışlı lambalarda olduğu gibi) ve ayrıca tıbbi ekipmanlarda, veri iletiminde, haberleşmede ve taşınabilir telefonlarda da kullanılır.
ASBEST ATIKLARI
Toner kartuşları ve sıvı, macun ve renkli tonerler: Toner ve toner kartuşları elektrikli ve elektronik ekipman atıklarından sökülerek ayrı olarak toplanmak zorundadır.
Baskılı devre levhaları: Baskılı devre levhalarında yüzeye monte edilen yonga dirençleri, kızıl ötesi algılayıcıları ve semi kondüktörler gibi kadmiyum içeren birçok parça mevcuttur.
Baskılı devre kartı içeren kondansatörler: Baskılı devre kartı içeren kondansatörler güvenli ayrıştırma için sökülmek zorundadır.
Sıvı kristal ekran: Alnı 100 cm2 den büyük olan sıvı kristalli görüntüleyiciler elektrikli ve elektronik ekipman atıklarından sökülmek zorundadır.
Plastik ihtiva eden halojenli yanma geciktiriciler: Plastik halojenli yanma geciktiricilerin yanması ve/veya tutuşması sırasında zehirli bileşenler oluşabilir.
Kloroflorokarbon, Hidrokloro-florokarbon veya Hidrofloro ihtiva eden ekipmanlar: Soğutma çevriminde ve köpükte bulunan HCFC veya CFC uygun şekilde çekilmeli ve imha edilmeli ya da geri dönüştürülmelidir.
Gaz akışkanlı lambalar: Cıva taşınmak zorundadır.
Cep telefonunda kullanılan metaller
Cep telefonlarda hammadde olarak başlıca 41 çeşit maden yani metal kullanılıyor.
Ekran’’ kısmı Dokunmatik: İndiyum, Kalay, Oksijen.
Cam: Alüminyum, Silisyum, Oksijen, Potasyum.
Renkler: İtriyum, Lantanyum, Terbiyum, Praseodimyum, Evrupiyum, Disporsiyum, Gadolinyum.
Elektronik kısmı Kablolama ve Mikroelektronik: Bakır, Gümüş, Altın,Tantalyum.
Mikrofonlar ve Titreşimler: Nikel, Disporsiyum, Praseodimyum, Terbiyum, Neodimyum, Gadolinyum.
Silikon Çip: Silisyum, Oksijen, Antimon, Arsenik, Fosfor, Galyum.
Bağlantı elektroniği: Kalay, Kurşun.
Batarya: Lityum, Kobalt, Karbon, Oksijen, Alüminyum.
Gövde: Karbon, Magnezyum, Brom, Nikel kullanılır.
Bu metallerin çoğu nadir toprak elementleri olup, cep telefonları atık durumunda çevre ve insan sağlığına zararı olabilecek arsenik, kurşun gibi toksik metaller de bulunur
METALLER VE BİLEŞİKLER
Bilgisayar, televizyon, monitör, video, CD, DVD, radyo gibi aletler ayrıştırma işlemleriyle uzaklaştırılması gerekli farklı büyüklük ve şekilde sağlık yönüyle büyük problem teşkil eden metal ve bileşenler çok miktarda zararlı bileşen içerirler. Örneğin bir bilgisayar monitörü veya bir televizyon yaklaşık 25 gram kurşun, 3 gram çinko sülfit, 1,8 gram doğada nadir bulunan elementler, 0,1 gram kadmiyum sülfit ve 0,8 gram baryum içermektedir.
Elektronik atık, düzenli depolama alanları, poliklorlu bifenillerle birlikte kalıcı organik kirleticilerin çevreye salınmasına neden olabilir. Elektronik atık, özel işlemler gerektiren ve açık depolama alanlarına atılamayan çeşitli türlerdeki malzemeleri, cıva, polibromlu bifeniller , bromlu alev geciktiriciler , polibromlu difenil eterler, kurşun ve çelik, demir, alüminyum, bakır, gümüş, altın, platin, plastikler ve paladyum gibi değerli maddeler [1]. Ayrıca Antimon, Arsenik, Baryum, Berilyum, kloroflorokarbonlar, altı değerlikli krom/krom VI, Ni, polivinil klorür gibi bazı diğer toksik maddeleri de içerebilirler. Sızıntı suyunun özellikleri, çöpün bileşenlerine, nem içeriğine, bunların kaynağına ve çevredeki ortama bağlıdır. Örneğin, yağış, depolama sahası sızıntı suyunu olumsuz etkiler. Elektronik atık, toplam katı hacmin yalnızca yüzde 2-5’ini kaplamasına rağmen, toksisite açısından yüzde 70’ten fazla katkıda bulunur. Kurşun, krom, berilyum, paladyum, galyum gibi toksik maddeler havaya, suya ve toprağa karışarak besin zincirimizi kirletmektedir. Yutulduğunda, insan vücudu üzerinde çeşitli olumsuz sağlık etkilerine neden olurlar. Zararlı metallerin yanı sıra elektronik atık ayrıca ftalat , benzen esterleri, dioksinler, poliaromatik hidrokarbonlar, polivinil klorür gibi çeşitli kimyasal kirleticilerle de ilişkilidir. Sadece insanlar için değil, aynı zamanda yakın bölgede bulunan bitki, toprak ve mikrobiyal türler için de tehlikelidir. Elektronik atık sızıntılarının bakteri ve mantarlar gibi toprak mikroorganizmaları ve ayrıca içinde yaşayan diğer canlı organizmalar, su organizmaları, bitkiler ve insanlar üzerindeki etkisini göstermiştir. Arsenik, Bakır, Krom, Nikel gibi ağır metaller insanlara ve diğer organizmalara eşit derecede zararlıdır, onları doğrudan veya dolaylı olarak etkileyebilirler.
Antimon: Yangın geciktiriciler, plastikler. Akciğer iltihabı, kronik bronşit ve kronik amfizem.
Arsenik: Yarı iletkenler, LED, IC, Güneş pilleri. Sindirim sistemine zarar verir, cilt sorunu, akciğer kanseri.
Bakır: Televizyon, DVD’ler, kablolar ve teller. Karaciğer fonksiyonunu engeller, mide bulantısı, ishal, göğüs ağrısı.
Baryum: CRT tüpünden radyasyonu azaltmak için kullanılmaktadır. Bujilerdeki alıcılar, flüoresan lambalar. Kısa süre Baryum maruziyeti beyin şişmesine, kas zayıflığına, kalp ve karaciğer hastalığına neden olabilir.
Berilyum: Devre kartları, ana kartlar, konektörler. Ana kart ve bağlantılarda bulunur. Kanserojen, akciğer kanserine neden olur.
Bromlu Alev Geciktiriciler: Normal gelişme için hormonal fonksiyonları önemli derecede etkiler. BFR işyeri ve ofislerdeki bilgisayarlar üzerindeki tozlarda bulunmaktadır ve ABD ve İsveç’te anne sütünde çok fazla miktarda rastlanır.
Cıva: Sensörler, monitörler, PCB’ler, katotlar, floresan lambalar, LCD’ler, saat ve cep bilgisayarlarındaki piller. Biyobirikim beyin ve karaciğer hasarına, solunum ve cilt bozuklu/klarına neden olur.
Fosfor: CTR tüpün iç yüzünü kaplamak için kullanılır. Kırılan tüplerden oluşan tozların teneffüsü çok risklidir.
Gümüş: Kapasitörler, anahtarlar, piller. Mide rahatsızlığı, böbrek hasarı, beyin hasarı.
Kadminyum: Piller, lehimler, CRT’ler, kızılötesi dedektörler, Cipsler, Toner mürekkebi, fotokopi makineleri, cep telefonları. Ateş, baş ağrısı, terleme ve kas ağrısı, uzun süre maruz kalma akciğer kanserine, böbrek hasarına, çocuklarda düşük bilişsel beceriye yol açabilir.
Krom-6: Korozyon önleyici kaplama, veri bantları, disketler, boyalar, pigmentler. DNA hasarı, gözlerde, deride ve mukoza zarında tahriş, bronşit, böbrek ve karaciğer hasarına neden olur
Kurşun: Piller, CRT’ler, kablolar ve teller. Astım ve bağışıklık tepkisinde düşüş, çocuklarda düşük bilişsel beceri, öğrenme yetenekleri.
Lityum: Mobil, fotoğraf ekipmanları, video ekipmanları, piller. Anne sütü ile bebeğe geçebilir ve sağlığı olumsuz etkiler.
Nikel: Şarj edilebilir Ni-Cd piller, CRT’lerde elektron tabancası. Cilde alerji, akciğer enfeksiyonu, davranış bozuklukları ve kanser.
PCB: Kondansatör, Trafo, plastik yapıştırıcı, eski flüoresan aydınlatma armatürleri. Kanser, bağışıklık sistemi bozukluğu, endokrin sistem hasarı.
PVC: Kablo İzolasyonu. Kanser, doğum kusurları, diyabet, öğrenme ve gelişimsel gecikmeler, endometriozis ve bağışıklık sistemi anormallikleri. PVC Belli sıcaklıkta yandığında dioksin oluşur.
Selenyum: Fotoelektrik Hücreler, fotokopi makineleri. Selenoz, ana belirti saç dökülmesi, tırnak kırılganlığını içerir.
TBBA, PBB, PBDE: Plastikler için yangın geciktiriciler, kablolarda yalıtım. Fetüste bozulmuş hafıza fonksiyonları ve öğrenme, endokrin sistem bozukluğu.
ALIŞKANLIKLAR
Dünya çapında yaklaşık 53,6 Mt elektronik atık ve son yıllarda 7,3 kg/insan başına üretildiğini gösteriyor; [2] ve 2014’ten beri 9,2 Mt artmaktadır ve 2030’da 9,0 kg/insan ile yaklaşık 74,7 Mt’a yükselebilir [2]. Elektronik atığın çoğu Asya’da üretiliyor.
Özelikle stratejik ve nadir toprak elementlerin kullanıldığı telefon, laptop, araba gibi teknoloji ürünlerini, alım gücü olmayan ve sık değiştirme fırsatı elde edemeyenlere göre, sık değiştirme şansı olan varsılların dikkatini çekmek isteriz. Elektronikte kullanılan metaller doğada milyonlarca yılda oluşan ve üretildiklerinde bir daha yerine konulamayan cevherlerdir.
Her madenin bir ömrü vardır. Madenler çıkarılırken doğa tahribatına yol açar, suyu, havayı ve toprağı kirletir. O madenlerde herkesin hakkı vardır. Varsıllar teknolojik ürünlere daha kolay ulaşabildiklerinden madenlerin tüketilmesinde de, atıkların oluşmasında da baş rol oynamaktadırlar ve doğa tahribatına, suyun, havanın ve toprağın kirlenmesinden de daha çok sorumludurlar.
Sadece telefonların yol açtığı atık bile 50 milyon tona yakın. Bu da her yıl yaklaşık 130.000 jumbo jet uçak ağırlığında elektronik atık topraklarımıza düşüyor demek.
Kaynak : DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji uzmanı / Yazar