Çaresizlik öğrenilebilir mi?

Psikolog Martin Seligman’ı birçoğumuz meşhur “öğrenilmiş çaresizlik” deneylerinden tanırız. Pensilvanya Üniversitesi öğretim üyelerinden Psikolog Martin Seligman ve Steven F. Maier, 1967 yılında “Çaresizlik öğrenilebilir mi?” sorusuna cevap bulabilmek için çeşitli deneyler yaparlar. İşte bu deneylerden bazıları… KÖPEKBALIĞI DENEYİ Psikolog Martin Seligman, bir köpek balığını ve küçük balıkları kocaman bir fanusa koyuyor. Aralarına da kalın bir cam koyuyor ki köpek balığı küçük balıkları yemesin. Uzun bir süre köpek balığı aç bırakılıyor. Bilindiği gibi büyük balık küçük balığı yer. Seligman, köpek balığının küçük balıklara saldırmasını bekliyor. Beklediği gibi de oluyor. Köpek balığı cama belki 30 belki 40 kere vuruyor ama bu sürede cam ne kırılıyor ne de aradan alınıyor. Bir süre sonra, köpek balığı kendi etrafında dönmeye başlıyor. Başka hiçbir yere gitmiyor. İlerleyen zamanlarda camı aradan alıyorlar. Ama köpek balığı ne küçük balıklara yaklaşıyor ne de başka yere gidiyor. ÇEKİRGE DENEYİ Çekirgelerle yapılan bir deneyde çekirgeler kavanoza konuyor ve kavanozun kapağı kapatılıyor. Çekirgeler zıplıyor ve kafalarını kavanozun kapağına çarpıyorlar, bir daha ve yine aynı sonuç, bir daha ve yine aynı sonuç… Belli bir süre sonra çekirgeler artık kavanozdan kaçamayacaklarını anlayıp (!) zıplamaktan vazgeçiyorlar. Bunun üzerine kavanozun kapağı açılıyor ve kavanozdaki hiçbir çekirge zıplayıp kurtulamıyor. 24 KÖPEKLE 2 AŞAMALI DENEY Daha önce hiçbir deney ve benzeri duruma maruz kalmamış 24 köpek seçilir. Bu deneyde köpekler “kaçış grubu”, “boyunduruk grubu” ve “kontrol grubu” olarak üçe ayrılır. İki aşamalı gerçekleşen deneyin ilk aşamasında kaçış grubuna butona basmaları halinde kesilen elektrik şoku uygulanır. Birkaç denemeden sonra köpekler butona daha hızlı basıp kaçma davranışı gösterirler. Boyunduruk grubuna ise kaçış grubuna uygulanan şok miktarının aynısı uygulanır; fakat sistem elektrik şokunun kesilmeyeceği şekilde düzenlenir. Son grup olan kontrol grubuna ise herhangi bir şok işlemi uygulanmaz. Deneyin ikinci aşamasında köpekler ortadan alçak bir setle ayrılmış bir kutuya alınır. Set köpeklerin rahatlıkla atlayabileceği bir yüksekliktedir. Bu kısımdaki 24 köpeğe eşit şiddette şok verilir. On şoktan en az birinde tüm gruptaki köpeklerin set arkasındaki güvenli bölgeye geçmesi beklenir. Ancak bu davranış sadece kaçış ve kontrol grubunda gözlemlenir. Boyunduruk grubundakiler ise panikle koşuşturmalarına rağmen yere yatıp şoku kabullenirler. Köpeklerin bu acıyı öğrenip kaçamama durumu Psikolog Martin Seligman ve Steven F. Maier tarafından “öğrenilmiş çaresizlik” olarak adlandırılır. Farklı senelerde ve farklı hayvanlarda tekrarlanan bu deneyin sonucu hep aynı olmuştur. Bu bağlamda öğrenilmiş çaresizliğin türe özgü değil genel bir özellik olduğu kabul edilmiştir. Sağlıcakla kalın… Haftaya: Psikolog Martin Seligman’ın “öğrenilmiş çaresizlik” teorisi…